از این پس بخش هایی از تفسیر قرآن کریم به قلم و گفتار حضرت آیت الله هاشمی تبریزی به صورت تصویر قرار داده خواهد شد.
اولین سوره تفسیر شده و آماده ارائه سوره حجرات می باشد که سوره ای با مفاهیم غنی اجتماعی و تربیتی است و می تواند در زندگی امروز ما بسیار کارا واقع گردد.
این سوره ۱۸ آیه دارد و مدنی است.
ان شاء الله مورد توجه مخاطبین قرار گیرد و بهره کافی را از این تفسیر نفیس کلام الله مجید ببرند.
سورة حجرات
اين سوره هجده آيه دارد و در مدينه نازل‌شده است[۱].
چگونگي تشخيص مکّي و مدني بودن آيات قرآن
دو راه براي تشخيص مکي (آياتي که در مکه نازل‌شده است) و مدني بودن (آياتي که در مدينه نازل‌شده است) آيات قرآن وجود دارد:
راه اول، ازطريقِ روايات است؛
به‌عنوان‌مثال، در روايتي از ابن‌سلمه سورة مدثر اولين (صحيح مسلم، ج ۱: ص ۹۹)[۲] و در روايتي از امام صادق (ع) سورة نصر آخرين سوره اي است که بر پيامبر نازل‌شده است. (البته سوره نصرآخرين سوره اي است که به طورکامل برپيامبرنازل‌شده وسوره برائت آخرين سوره به اعتبار آغاز آن است.) (اصول کافي، ج ۲: ۶۲۸).
راهِ ديگر، توجه به مضمون آيات است. آيات مربوط به مسائل اصولي واعتقادي ازجمله خداشناسي، نبوت، معاد و تجديد حيات در مکه نازل‌شده است؛ زيرا مخاطب خداوند در اين آيات، مشرکين و بت‌پرستان بوده‌اند و اهلِ کتاب (يهودي و نصراني) در مکه نبوده يا اگر بوده‌اند، در اقليت قرار داشته‌اند. به‌عنوان‌مثال، آيات سورة توحيد و آياتي که در آن‌ها شرک و مشرکين مذمت شده‌اند، به خداشناسي مربوط است که اين نشان‌دهندة مکي بودن اين آيات مي‌باشد. يا آياتي که دربارة شرح عاقبت مخالفان انبياي پيشين (ازجمله قوم عاد، ثمود، لوط و يونس) و نسبت‌هاي ناروايي که مشرکان به پيامبر مي‌زدند (از جمله اينکه پيامبر را ديوانه و دروغگو خطاب مي‌کردند) سخن مي‌گويد، به نبوت مرتبط است که اين مطلب مکي بودن اين آيات را مي‌رساند[۳].
مدني بودن اين سوره
بسیاری از آیاتی که در مکّه نازل شده است راجع به معاد است؛ زيرا در محيط مدينه کسي مشرک نبود[۴]؛ اهالي مدينه را يهوديان (پيروان حضرت موسي) و نصرانيان (پيروان حضرت عيسي) و مسلماناني را شامل مي‌شدند که در مکه و مدينه مسلمان شده بودند؛ به‌عبارت‌ديگر، راهِ ديگر تشخيص مکي و مدني بودن آيات قرآن علامت ابتدايي آن‌ها است؛ به‌عنوان‌مثال، آياتي که خطاب به ايمان‌آورندگان است و با «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ» آغاز مي‌شود، مدني است و همچنين آيات ديگري از قرآن ازجمله آيات مربوط به نماز، روزه، حج، جهاد، زکات، اخلاقيات، مبارزه با دروغ، مبارزه با غيبت، مبارزه با عيوبات زباني، مبارزه با مفاسد ديداري و شنيداري در مدينه نازل‌شده است. خطاب‌هاي «یا اَیُّهَاالذینَ امَنُوا» در اين سوره نيز، نشان‌دهندة مدني بودن آن مي‌باشد[۵] (مخاطبان اين آيات مؤمنين مدينه بودند[۶]). اين سوره شامل تعداد زيادي اصل اخلاقي، فارغ از مباحثي در باب خدا، پيغمبر، شرک و امثال اين موارد است.
علت نامگذاري سوره
نام اين سوره از آيه چهار آن گرفته شده، علت نامگذاري اين سوره به «حجرات» [جمع حجره (اتاق)] به‌اين‌دليل است که پيامبر (ص) در جوار مسجد، دو اتاق (که سقفش با چوب درخت خرما پوشيده شده بود) داشتند؛ در يکي از حجره‌ها، فاطمة زهرا (س) و اميرالمؤمنين (ع) و در حجره‌هاي ديگر، پيامبر (ص) و همسران ديگرشان زندگي مي‌کردند. حجره‌هاي مسلمانان ديگر نيز در اطراف مسجد بود و به مسجد راه داشت؛ ولي پس از مدتي پيامبر (ص) به دستور خداوند امر کردند: به‌جز خانة خودشان و فاطمه (س)، تمامي درها به مسجد بسته شود (کافي، ج ۵: ص ۳۴۰).
یا اَیُّهَاالذینَ امَنُوا لاتُقَدمُوا بَینَ یَدَیِ اللّهِ ورَسُولِه وَ اتَقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ
شأن‌نزول
آية مذکور به مقدس‌مآباني اشاره دارد که در امور ديني افراط و جلوتر از خدا و پيغمبر حرکت مي‌کنند. درحقيقت، خداوند در اين آيه يکي از اصول تربيتي جوانان اسلامي را بيان مي‌کند.
از امام صادق (ع) نقل شده است که:
در ايام ماه مبارک رمضان، پيامبر به‌قصد فتحِ مکه همراه يارانشان از مدينه خارج مي‌شوند. هنگامي‌که به کراع‌الغميم[۷] مي‌رسند، از اصحاب تقاضا مي‌کنند برايشان آب بياورند. حضرت آب را مي‌آشامند و افطار مي‌کنند. ياران نيز به تبعيت از رسول‌الله افطار مي‌کنند. شخصي نزد رسول‌الله مي‌آيد و مي‌گويد: يا رسول‌الله! هنوز عده‌اي روزه هستند. حضرت از روزه‌داران علت افطار نکردن روزه‌هايشان را جويا مي‌شود. ايشان مي‌گويند: اي رسول‌خدا! خواستيم درحالي‌که روزه هستيم، به جهاد برويم. حضرت اين‌آيه را براي ايشان مي‌خوانند:
«لاتُقَدمُوا بَینَ یَدَیِ اللّهِ ورَسُولِه» (از خدا و پيغمبرش پيشي نگيريد). اين گروه را در تاريخ اسلام «عصاة» مي‌نامند (الکافي، ج ۴: ص ۱۲۷؛ دعائم الإسلام، ج ۱: ص ۲۷۶؛ من لايحضره الفقيه، ج ۱: ص ۴۳۵؛ إعلام الوري، ج ۱: ص ۲۱۹)؛ بنابراين، افراط در دين و پيشي گرفتن از پيامبر خدا مقدس‌مآبي است.
پيشي نگرفتن از خدا و رسولش
مقصود از پيشي نگرفتن[۸] از خدا و رسول در اين آيه، قانونگذاري نکردن در برابر قانونِ خداوند است (سخنان خدا و رسولش قانون است). به‌عبارت‌ديگر، وضع‌کنندة قانون بايد عالم سرّ و خفيات و خالقِ مخلوقات باشد. همانطورکه افراد براي درمانِ بيماري نزد کسي مي‌روند که در آن‌زمينه تخصص داشته باشد، قانونگذاري نيز بايد ازجانبِ يک انسان‌شناس صورت بگيرد و آن کسي جز خداوند و خالق انسان نيست؛ زيرا اوست که ما را خلق کرده و به تماميِ نيازهاي ما آگاه است. به‌علاوه، قانونگذار بايد ازطرف خدا از خطا و گناه مصون باشد؛ زيرا اگر مصون نباشد، قانون را به‌نفعِ خويش وضع مي‌کند؛ همانند ابوهريره[۹] که براي نفع شخصي، کلام جعلي را به پيامبر نسبت مي‌دهد. ماجرا بدين قرار است که فردي به‌سبب شنيدن خبر نايابي پياز در مکه، تمام مال‌التجارة خود را پياز مي‌خرد و آن‌ها را به مکه مي‌آورد تا بفروشد. اجناس او در حالِ از بين رفتن بود و هيچ‌کس از او پيازي نمي‌خريد. آن‌شخص نزد ابوهريره (که در آن‌موقع حاکم مکه بود) مي‌رود و از او مي‌خواهد به او کمک کند. ابوهريره در روز جمعه، در ازاي پول گرفتن از آن شخص سخني به رسول‌الله نسبت مي‌دهد. کلامي مبني‌براينکه «هرکس پياز مکّه را در مکّه بخورد، بهشت بر او واجب است.» مردم هنگامي‌که اين کلام را از زبان ابوهريره مي‌شنوند، ازدحام مي‌کنند و ظرفِ مدت کوتاهي تمامي پيازها به فروش مي‌رسد؛ بنابراين، واضح است که شخصي مانند ابوهريره شايستگي قانونگذاري ندارد، زيرا مصون از گناه و خطا نيست.
[۱]. عبدالله بن عباس (از شاگردان اميرالمؤمنين) بر اين عقيده بود که آية ۱۳ اين سوره در مکه نازل‌شده، زيرا با خطاب «يا ايها الناس» آغازشده است؛ البته آية ۲۱ سوره بقره باوجوداين خطاب مدني است و ناقض اين مطلب است (ترجمه التمهيد في علوم القرآن، ص ۲۸۵)…
[۲]. چنان‌که از امام صادق (ع) روايت‌شده، اولين آياتي که بر رسول خدا (ص) نازل‌شده، ايات ابتداي سورة علق است (عيون اخبارالرضا، ج ۲: ص ۶؛ الکافي، ج ۲: ص ۶۲۹). پس از دورة انقطاع وحي، آياتي از ابتداي سورة مدثر نازل شد و روايت ابن سلمه مي‌تواند به اولين آياتي اشاره کند که پس از دورة انقطاع وحي بر پيامبر نازل‌شده است (صحيح مسلم، ج ۱: ص ۹۸؛ صحيح بخاري، ج ۱: ص ۴) اما سوره فاتحه نخستين سوره‌اي که به‌صورت کامل و به‌عنوان سوره‌اي از کتاب آسماني مسلمان‌ها نازل شده است.
[۳]. هنگامي‌که پيامبر در بابِ يگانگي خداوند سخن مي‌گفتند، او را دروغگو خطاب مي‌کردند. يا در پاسخ به تقاضاي پيامبر مبني بر نپرستيدن بت‌هاي جاهلي [لات و هبل و عزّي]، مي‌گفتند: همانطورکه خداي بزرگ، ما را آفريده است، اين‌ها نيز خدايان کوچکي هستند که نان و آب ما را تأمين مي‌کنند و اگر به آن‌ها توهين کني، رويِ تو را سياه خواهند کرد (در رابطه با تهديد مشرکين نسبت به آزار رساندن بت‌ها به پيامبر (ص) به اين منابع رجوع شود: تفسير التبيان شيخ طوسي، ج ۹: ۲۸؛ تفسير کشاف زمخشري، ج ۴: ۱۲۹؛ تفسير الدر المنثور في التفسيرالمأثور، ج ۷: ۲۲۹؛ تفسير روح البيان، ۱۴۲۱، ج ۸: ۱۵۰؛ تفسير قرطبي، ج ۱۵: ۲۵۸).
[۴]. در فرهنگ قرآن يهوديان و نصرانيان هم مشرک محسوب مي شوند ولي منظور از مشرک در عبارت متن مشرکان بت پرست مي باشد.
[۵]. برخي از سوره‌ها داراي يک بخش مکي و يک بخش مدني هستند؛ اما سوره‌هايي که تمام آياتش مکي يا مدني باشد، اندک است؛ به‌عنوان‌مثال، تمامي آيه‌هاي سوره احزاب و نصر، مدني هستند.
[۶]. درمورد معيار تعيين مکي و مدني بودن سه ديدگاه مشهور وجود دارد: الف. هجرت پيامبر و رسيدن حضرت به مدينة منوره است؛ بنابراين، آنچه پيش از هجرت يا در بين راه و قبل از رسيدن به مدينه نازل شده مکي و آنچه پس از آن، مدني است. ب. آنچه در مکه و اطراف آن (هرچند پس از هجرت) نازل شده، مکي و آنچه در مدينه و پيرامون آن نازل شده، مدني است. آنچه بيرون از دو شهر و دور از آن‌ها نازل شده، نه مکي و نه مدني مي‌باشد. ج. آنچه خطاب به اهل مکه است، مکي و آنچه خطاب به اهل مدينه است، مدني مي‌باشد. ابن مسعود مي‌گويد: هر آنچه در آن خطاب «يا ايها الناس» است، مکي و هر آنچه خطاب «يا ايها الذين آمنوا» دارد، مدني است. از بين اين سه معيار، معيار نخست قابل پذيرش است و همين معيار ديدگاه مشهور است (التمهيد في علوم القرآن، ج ۱: صص ۱۸۱- ۱۸۳).
[۷]. کراع الغميم نام کوهي است که تقريباً سيزده فرسخ از شهر مکه فاصله دارد.
[۸]. اميرالمؤمنين، علي (ع)، در خطبة ۹۷ نهج‌البلاغه دربارة ضرورت اطاعت از اهل‌بيت پيامبر (ص) مي‌فرمايند: «و لاتسبقوهم فتضلّوا و لاتتأخّروا عنهم فتهلکوا.» (از آنان پيشي نگيريد که گمراه مي‌شويد و از آنان عقب نمانيد که نابود مي‌شويد).
[۹]. وجه تسمية «ابوهريره» (پدر بچه‌گربه) به اين سبب بود که او همواره زير عبايش بچه‌گربه‌اي داشت تا آنجا که بچه‌گربه‌اش را به مسجد نيز مي‌برد.
ثبت دیدگاه