مقدّمه
در فرهنگ اسلامی، رمضان این ماه ضیافت الهی؛ آغاز ماه های سال بوده(۱) امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِذا سَلُمَ شَهرُ رمضانَ سَلُمتِ السّنَةُ»، قال علیه السلام : «و رأس السّنة شهرُ رمضانَ.»(۲)
سلامت «سال» در گرو سلامت آن است. اگر این ماه انسان مواجه با آفت شود، تمام سال دچار آسیب خواهد شد.
قرآن و مجامع حدیثی، فضایل فراوانی برای «ماه رمضان» بیان کرده اند که در این نوشتار کوتاه، به نقل برخی از آن ها بسنده می شود:
۱٫ ماه خدا: ماه رمضان تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده(۳) و مستقیما به خداوند سبحان استناد دارد. امام رضا علیه السلام از حضرت علی علیه السلام نقل فرمود: «روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله خطبه ای خواند و در آغاز آن فرمود: «ایُّها النّاسُ قَد اَقبَلَ اِلیکم شهرُ اللّهِ…»؛(۴) مردم، آگاه باشید که ماه خدا به سوی شما روی کرده است… .
از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است: پیامبر فرمود: «… شهرُ رمضانَ شهرُ اللّهِ عزَّ و جلّ…»؛(۵) «ماه رمضان ماه خدای بزرگ است… .(۶)
امام سجاد علیه السلام نیز در وقت وداع با ماه رمضان چنین فرمود:
«السّلام علیکَ یا شهرَ اللّهِ الأکبر، و یا عیدَ اولیائِه…»؛(۷) سلام بر تو ای بزرگ ترین ماه خدا و ای عید دوستان خدا.
۲٫ برتر از تمام ماه ها: ماه رمضان به لحاظ ارزشی، با سایر ماه ها فرق دارد و بر آن ها برتری دارد. از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «انَّ شهرَکم هذا لیسَ کالشهور»؛(۸) محقّقا این ماه شما همانند دیگر ماه های سال نیست.
از امام زین العابدین علیه السلام نیز چنین نقل شده است: «السّلامُ علیکَ مِن شهرٍ لا تُنافسه الأیّآمُ»؛(۹) سلام بر تو، ماهی که هیچ ایّام دیگر شایستگی رقابت با تو ندارند. به دیگر سخن، هیچ زمان دیگری با تو منافسه و رقابت نمی کند، تو پیشگامی و یازده ماه به دنبال تو اند.(۱۰)
امام سجاد علیه السلام در سخن دیگری در جهت تبیین وجه این برتری می فرماید: «پس خداوند برتری ماه رمضان را بر دیگر ماه ها از این راه نشان داده که در این ماه، محرّمات زیاد و فضیلت های آشکار و مشهوری مقرّر شده است. و از این رو، از باب بزرگداشت این ماه، چیزهایی را که در دیگر ماه ها حلال است، در ماه رمضان حرام شمرده و به خاطر تکریم آن، خوردنی ها و نوشیدنی ها را ممنوع فرموده است… و فضیلت یک شب از شب های این ماه را بر فضیلت شب های هزار ماه دیگر ترجیح داده و نام آن را «شب قدر» نهاد…»(۱۱)
۳٫ ماه زینت بهشت: مأموران الهی برای ورود و فرا رسیدن ماه رمضان، بهشت را زینت می کنند.(۱۲)
۴٫ ماه نزول قرآن: قرآن که برترین کتاب آسمانی و بهترین سخن الهی است،(۱۳) در ماه رمضان و شب مبارک «قدر» نازل شده است.(۱۴) شب قدر طبق صریح آیه قرآن و گفتار نبوی، از هزار ماه برتر است.(۱۵) امام صادق علیه السلام فرمود: «و قلبُ شهر رمضانَ لیلةُ القدرِ.»(۱۶)
۵٫ ماه ضیافت الهی: رمضان تنها ماهی است که از آن به عنوان ظرف مناسب برای مهمانی پروردگار از بندگان مؤمن یاد شده است.(۱۷) بدین روی، می بینیم: در فرازی از خطبه ای که رسول گرامی صلی الله علیه و آله در آستانه ورود به «ماه رمضان» ایراد فرموده آمده است: «اَیُّها النّاسُ قَد اَقبلَ اِلیکم شهرُ اللّهِ… هو شهرٌ دُعیتم فیه الی ضیافةِ اللّه…»؛(۱۸) ای مردم، ماه خداوند به سوی شما روی کرده است…؛ ماهی که شما در آن ماه به مهمانی پروردگار کریم دعوت شده اید.
الف. مفهوم «ضیافت الهی»
نزد ارباب فن، اولین قدم در حوزه «ضیافت الهی» کسب فهم دقیق نسبت به معنای این تعبیر بلند عرفانی است. امام خمینی قدس سره در این باره می فرماید: «… ما باید حساب کنیم، ببینیم که این ضیافت چی بوده است، و ما چقدر راه یافتیم به این ضیافت. در عین حالی که همه عالم تحت رحمت الهی است و هرچه هست رحمت اوست و رحمت او به همه چیز واسعه است، لکن باب ضیافت یک باب دیگر است، دعوت به «ضیافت» یک مسئله دیگری است.»(۱۹)
ایشان در گفتار دیگری فرمود: «من فکر می کردم که این ضیافتی که شما مؤمنین دعوت برش شدید که “ضیافت اللّه” است این چیست؟ دعوت شدیم به “ضیافت…” “ضیافت” رفتن در حضور آن کسی است که انسانی را دعوت کرده است. خدا دعوت کرده است، ما هم در اثر این، در دنبال این دعوت وارد می شویم در این ضیافت، آیا ما در این ماه رمضان، در این ضیافت وارد شده ایم؟… آیا در محضر حق تعالی، که دعوت کرده است ما را، ما رفته ایم در این محضر تا استفاده بکنیم؟ یا وارد نشده ایم؟…»(۲۰)
به هر حال، باید دانست که «ضیافت الهی» با مهمانی های معمولی بسیار متفاوت است. بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، در تبیین این تفاوت می فرماید: «خداوند دعوت کرده است ما را به اینکه شما باید وارد بشوید در این میهمان خانه و این ضیافت هم جز ترک، چیزی نیست؛ ترک هواها، ترک خودی ها، ترک منی ها. این ها همه در این میهمان خانه است. همان طوری که شهوات ظاهری را باید ترک بکنیم، از شهوات باطنی، که بالاترین سدّ راه است برای انسان، باید از این ها جلوگیری کنیم. تمام این مفاسد که در عالم حاصل می شود، برای این است که در این ضیافت وارد نشده اند، یا اگر وارد شده اند استفاده نکرده اند… کوشش کنید که این دعوت را لبّیک بگویید، راه به شما بدهند در اینجا، و اگر چنانچه راه یافتید مسائل حل است…»(۲۱)
نکته مهم اینکه فهم درست از این ضیافت، موجب می شود مهمان های پروردگار نه تنها از طولانی شدن ماه رمضان خسته نشوند، بلکه آرزویشان این باشد که تمام سال ماه رمضان باشد تا همواره از حضور در این میهمان خانه بهره گیرند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «لو یعلَمُ العبادُ ما فی رمضان َ لودّوا ان یکونَ رمضانُ السّنةَ.»(۲۲)
سعیدبن جبیر(۲۳) می گوید: «از ابن عباس پرسیدم: پاداش کسی که در ماه رمضان روزه بگیرد و حقّش را بشناسد چیست؟ ابن عباس پاسخ داد: ابن جبیر، خودت را آماده کن تا پاسخی به تو بدهم که تا به حال گوش هایت آن را نشنیده و بر قلبت خطور نکرده است… از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: «لو عَلمتم مالکم فی رمضانَ لزدتم للّهِ تبارک و تعالی شکرا»؛(۲۴) اگر می دانستید در ماه رمضان چه منافعی برای شما در نظر گرفته شده است، هر آینه زیاد خدا را شکر می کردید.
ب. همگانی بودن ضیافت الهی
در ضیافت الهی، به دلیل نامتناهی بودن وجود پروردگار و گسترده بودن دامنه عطا و رحمت الهی، هیچ نوع محدودیت کمّی مطرح نیست؛ دعوت نامه برای همه مردم صادر شده و همگان به حضور در این مهمانی فراخوانده شده اند. بدین روی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در زمان ابلاغ این دعوت نامه می فرماید: «ای مردم، ماه خدا به شما رو کرده است…؛ ماهی که شما در آن ماه به مهمانی پروردگار دعوت شده اید.»(۲۵)
امام خمینی قدس سره نیز در راستای این سخن بلند نبوی می فرماید: «خدا همه را دعوت کرده است به این ضیافت، و اهل معرفت و کُمّل از اولیا در آن ضیافت وارد می شوند و می توانند، البته (افراد) نادری می توانند از عهده برآیند.»(۲۶)
همّتی باید، قدم در راه زن صاحب آن خواه مرد و خواه زن
غیرتی باید، به مقصد ره نورد خانه پرداز جهان چه زن چه مرد
شرط راه آمد نمودن قطع راه بر سر رهرو چه معجر چه کلاه.(۲۷)
ج. آداب ضیافت الهی
یکی از محورهای مهم در حوزه ضیافت، توجه به آداب مربوط به آن است. اگر مهمانان، به درستی با این آداب آشنا نباشند و یا به آن عمل نکنند، نتیجه مطلوبی از ضیافت نصیبشان نخواهد شد. برخی از این آداب عبارتند از:
۱٫ ترک هواهای نفسانی
در آموزه های وحیانی، متابعت از «هوای نفس» و پیروی از خواهش های نفسانی، ریشه همه لغزش ها و مصیبت ها به حساب آمده است.(۲۸) بدین روی، رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «انّما سُمِّی الهوی لأَنَّه یَهوی بصاحبِه»؛(۲۹) به خواهش های نفسانی، «هوا» گفته اند؛ چون صاحبشان را به انحطاط و سقوط می کشانند. پس باید به مقابله با هوای نفس برخاست تا از شرّ آن در امان ماند.
اگرچه کسب موفقیت در این عرصه و نجات یافتن از خطر هوای نفس، و چشم پوشیدن از خواهش های نفسانی در عرصه های زندگی منوط به تحمّل سختی های فراوان است، ولی حقیقتی دست یافتنی است. به هر حال، باید یوسف وار در این راستا حرکت کرد و از خداوند مدد جُست. خوشبختانه ماه رمضان مناسب ترین زمان برای آغاز این مبارزه و چیره شدن بر شیاطین است؛ چه آنکه آن ها در این ماه، در قید و بند قرار دارند و بسته شده اند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در فرازهای پایانی خطبه شریفه شعبانیه می فرماید: «… والشّیاطین مغلولةٌ فاسألوا رَبّکم اَن لا یُسلّطُها علیکم…»؛(۳۰)… شیاطین (در این ماه) بسته شده اند. پس، از خدای خود بخواهید که آن ها را بر شما مسلّط نسازد.
در بخشی از سلام های امام سجاد علیه السلام به ماه رمضان نیز می خوانیم: «السّلام علیکَ مِن ناصرٍ أعانَ علی الشیطانِ و صاحبٍ سَهّلَ سُبُل الأحسان»؛(۳۱) سلام بر تو ای رفیقی که کمک کردی تا بر شیطان مسلّط شویم و ای دوستی که راه های خوبی را بر ما آسان گرداندی.
به دیگر سخن، امام سجاد علیه السلام می فرماید: «انسان در این ماه بر شیطان مسلّط می شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی دهد. گویا می فرماید: تو برای ما دوست خوبی بودی که توانستیم به کمک تو بر شیطان پیروز شویم. ما نه تنها در بُعد سلبی از دست شیطان نجات پیدا کردیم و کار بدی نکردیم، بلکه در بعد اثباتی هم پیروز شدیم. راه های خیر را خوب و به آسانی طی کردیم. اگر در غیر ماه مبارک رمضان کار خیر را به سختی انجام می دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی که ما راه احسان را با سهولت طی کنیم.(۳۲)
امام خمینی قدس سره در مقام توصیه به همه کسانی که خواهان ورود به عرصه ضیافت الهی می باشند، فرمود: «همه کسانی که دعوت شدند به این ضیافت، بدانند که ضیافت خدا در این نشئه، چشم پوشی از شهوات است و ترک آن چیزی که قلب انسان، یعنی روح طبیعی انسان، بهش مایل است. آن ها را باید ترک کنید. این ضیافت خداست و این ضیافت سایه ضیافت هایی است که در طول عالم وجود تحقق دارد، منتهی در عالم ماده، به این صورت است که ترک شهوات طبیعی است، شهوات جسمانی است، و در عالم مثال، ترک شهوات خیالی است، و در عالم بعد از مثال، ترک شهوات عقلانی است…؛ ضیافت اللّه به ترک این چیزهاست؛ برای اینکه این ضیافت، رفتن در حضور آن کسی است که انسان را دعوت کرده است.(۳۳)
«اگر ذرّه ای هوای نفس در انسان باشد، این به مهمانی وارد نشده است. یا اگر وارد شده است، استفاده نکرده است. تمام این جار و جنجال هایی که در دنیا می بینید، برای این است که استفاده از این ضیافت نکرده اند، در این میهمانی وارد نشده اند، دعوت خدا را قبول نکرده اند… ترک اکل و شرب کردیم، لکن آنکه باید بشود نشده است… اگر می بینید در دنیا جنگ و جدال است و در بین شما هم خدای نخواسته نمونه اش هست، بدانید در این ضیافت وارد نشدید. ماه رمضان را ادراک نکردید.»(۳۴)
۲٫ توجه به ورود ماه ضیافت
بیشتر انسان ها از نعمت هایی که خداوند ارزانی آنان داشته است غافلند. در نتیجه، استفاده درست از آن ها نمی کنند. شاید بدین جهت است که خداوند از انسان با وصف «کفور» و «کفّار» یاد می کند.(۳۵) صاحبان چنین رفتاری ناپسند پس از زوال این نعمت، متوجه عظمت آن می گردند و برای از دست رفتن آن حسرت می خورند، که سودی ندارد.
بی تردید، یکی از برترین نعمت هایی که خداوند به بشریت عرضه داشته دعوت به مهمانی الهی در ماه رمضان است که بیشتر مردم از عظمت آن غافلند و معرفتی نسبت به آن ندارند. تنها اولیای خاص الهی از آن آگاه و بر آن شاکرند و از درگاهش مسئلت می کنند تا به آنان توفیق شناخت آن را نیز عطا فرماید.
در فرازی از دعای وداع امام سجاد علیه السلام با ماه رمضان، چنین می خوانیم: «الحمدُ للّهِ الّذی جَعَلَ مِن تِلکَ السُّبُلِ شَهرهُ شهرَ رمضان، شهر الصّیام و شهرَ الأسلام و شهرَ الطّهورِ… اللّهُمَّ صَلِّ علی محمدٍ و آله وَاَلْهِمنا معرفةَ فضلِه و اِجلالَ حُرمته…»؛(۳۶) ستایش خدایی را سزاست که یکی از راه های رضوانش را ماه خودش، یعنی ماه رمضان، قرار داد؛ ماه روزه، ماه اسلام، ماه طهارت… خداوندا، بر محمّد صلی الله علیه و آله و آل او درود فرست و توفیق شناخت فضیلت این ماه و بزرگداشت حرمت آن را به ما الهام فرما…»
این سخن امام سجّاد علیه السلام در عین آنکه شکر درک ماه رمضان و تقاضای توفیق معرفت آن از درگاه خدای متعال می باشد، هشدار به آنانی است که شاهد گذشت سال و ماه هستند، ولی از طلوع و غروب این ماه عزیز غافلند.
به یقین، کسانی که از ورود ماه رمضان بیگانه باشند، توفیق بهره گیری از آن را نیز از دست خواهند داد. پس برای مصون ماندن از چنین آفتی بزرگ، شایسته است که از آمادگی لازم برای ورود به ماه رمضان برخوردار باشیم.(۳۷)
امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کانَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله اِذا دَخَلَ شهرُ رمضان یقولُ “اللّهمَّ اِنَّهُ قَد دَخلَ شهرُ رمضانَ”…»؛(۳۸) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همواره هنگام ورود ماه رمضان، به خداوند عرضه می داشت: پروردگارا، ماه رمضان فرا رسید.
در باب سیره امام صادق علیه السلام نیز می خوانیم: آن بزرگوار هم در وقت ورود ماه رمضان، به خداوند عرضه می داشت: «اللّهمَّ هذا شهرُ رمضان المبارکِ الّذی اَنزلتَ فیه القرآنَ… قَد حضَر…»؛(۳۹) خدایا، ماه رمضان مبارکی که تو قرآن را در آن فرو فرستادی، فرا رسید.
مرحوم شیخ جعفر شوشتری پس از نقل این سخن امام صادق علیه السلام ، چنین آورده است: «امام صادق علیه السلام نمی خواهد خدا را خبر کند بر آنکه ماه مبارک داخل شده، بلکه می خواهد عرض کند که ای خدای من، من مطلع شده ام به دخول ماه مبارک. تو هم عرض کن: ای خدای من، من مطّلع شده ام که ماه مبارک داخل شده است.»(۴۰)
۳٫ شکر درک ماه ضیافت
صفت شاکر بودن بسیار زیبا بوده و مورد تأکید قرآن و رهبران دینی است(۴۱) و از افراد سپاسگزار به نیکی یاد شده است.(۴۲) بدین روی، بر دعوت شدگان و ره یافتگان به باب ضیافت الهی لازم است پس از طلوع ماه رمضان، به اسوه هایی همچون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام تأسّی کنند و روی به درگاه خالق متعال آرند و او را از اعطای این نعمت عظیم، سپاسگزار باشند.
ابن عبّاس می گوید: «پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: “لَو عَلِمتم مالکم فی شهرِ رمضان لَزدتم للّهِ تعالی شکرا.»(۴۳)
امام سجاد علیه السلام نیز هنگام خداحافظی با ماه رمضان، به خداوند عرضه می دارد: «اللّهمَّ اِنّا اهلُ هذا الشهر الّذی شرّفتنابِه و وفّقتنا بمنّکَ له حینَ جَهِلَ الاشقیاءُ وقتَه، و حُرموا لشقائهم فَضلَه»؛(۴۴) خداوندا، ما اهل این ماهی هستیم که ما را بدان شرافت بخشیدی و با فضیلت، به ما توفیق درک آن را عطا نمودی، در حالی که شقاوت پیشگان نسبت به وقت گران بهای آن جاهل، و به خاطر شقاوتشان از فضل آن بی بهره اند.
در حالات سیّدبن طاووس(۴۵) آمده است: وی به دلیل آنکه با الهام از برخی روایات، ماه رمضان را آغاز سال اهل سیر و سلوک می دانست، با درک ماه رمضان جدید، به سپاسگزاری خداوند روی می آورد و می گفت: «چگونه من نماز شکر نخوانم،
و حال آنکه پروردگار کریم، مرا از خطرهای سال گذشته حفظ کرد و فرصتی در اختیارم قرار داد تا به استقبال سال جدید روم، و مرا از طریق بیماری و غیره، از دست یابی به سعادت در این ماه و عبادت در آن محروم نکرد.»(۴۶)
۴٫ رعایت حرمت ماه ضیافت
در برخی از روایات آمده است: «حدّ و مجازات پاره ای از گناهان در ماه رمضان، به جهت نادیده گیری حرمت آن، تشدید می شود.»(۴۷) پس بر ضیوف الرّحمان لازم است حرمت ماه رمضان را نگه دارند و در جهت ادای حقّ او کوشا باشند.
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «ولزِمنالَه الذّمامَ المحفوظ و الحرمةَ المرعیةَ، و الحقُّ المقضیّ…»؛(۴۸) و بر ما لازم است که عهد محفوظ و حرمت شایسته رعایت و حق ادا شدنی او را نگاه داریم.
بی تردید، رعایت حرمت ماه ضیافت، سعادت و خوش بختی به دنبال خواهد داشت؛ همان گونه که امام سجاد علیه السلام در خطاب به ماه رمضان فرمود: «وما اَسعدَ مَن رَعی حُرمتکَ بِک…»؛(۴۹) و چه خوش بخت است کسی که به خاطر تو، احترامت را نگه دارد!
در فراز دیگر از این دعا، از درگاه خداوند این گونه می خواهد: خدایا، کسی که به طور شایسته رعایت حقّ این ماه را نموده و حرمت آن را به خوبی حفظ کرده و به شایستگی، حدود و احکام این ماه را بجای آورده و از گناهان در این ماه خودداری نموده و یا به گونه ای به قرب تو راه یافته که حتما از او راضی شده ای و رحمت خود را شامل حالش گردانیده ای، پس، از خزانه دانایی ات مثل آن را به ما هم عطا فرما و چندین برابر آن از فضل خویش برما ببخشای، که به راستی، فضل تو کاستی ندارد و خزینه های تو کم نمی گردند، بلکه افزون تر می شوند و معادن احسان تو هرگز فنا نمی پذیرند، و به راستی بخشش های تو عطایی است خوش گوار.(۵۰)
د. نمودهایی از رهاورد ضیافت الهی
یکی از محورهای مهم در آیات و روایات در باب ضیافت الهی، توجه به رهاوردهای مهم این ضیافت بزرگ است.
بی تردید، تبیین این رهاوردها نقش مهمی در فزونی عشق افراد به ماه ضیافت، و تلاش مضاعف آنان در جهت استفاده بهینه از این عطای الهی ایفا خواهد نمود. در اینجا، از باب نمونه، برخی از آن ها بررسی می شوند:
۱٫ قرب الهی
برترین مقام معنوی انسان، نیل به مقام «وصل» و «قرب الهی» است.(۵۱) کسانی که توفیق دست یافتن به چنین مقامی رفیقشان گردد، از منزلت والایی نزد پروردگار برخوردارند.(۵۲) و در عالم آخرت نیز صاحب جایگاهی خاص و متنعّم به نعمت های ویژه می باشند(۵۳) و آب شربشان از چشمه مخصوصی خواهد بود.(۵۴)
طبق آیات و روایات، رسیدن به مقام «قرب»، امری است شدنی و ممکن،(۵۵) ولی مشروط به تحمّل رنج های خاص خودش است؛ مانند: بیداری شب، پرهیز از گناه و دوری از لقمه های حرام.(۵۶)
خوشبختانه آیات و روایات، راه کارهای مشخصی برای این منظور ارائه کرده اند.(۵۷) جامع همه آن ها انجام «عمل صالح» و تلاش در جهت اطاعت محض از فرمان پروردگار کریم است:
«فَمَن کانَ یَرجوُا لِقاءَ رَبَّهِ فَلیعمل عملاً صالحا»(کهف: ۱۰۹)؛ هر کس امید لقای پروردگارش را دارد، باید عمل صالح انجام دهد.
«مَن کانَ یرجُوا لِقاءَ اللّهِ فاِنَّ اَجلَ اللّهِ لآتٍ.»(عنکبوت: ۵) در این آیه محذوفی در تقدیر است: مَن کانَ یرجُوا لقاءَ اللّهِ فلیُبادِرْ بالطّاعةِ قبلَ اَن یلحقهُ الأجلُ؛ هرکس امید لقای پروردگار را دارد، باید هرچه می تواند از اطاعت فرمان او مضایقه نکند؛ زیرا زمانی که خداوند تعیین کرده است، سرانجام فرا می رسد.(۵۸)
بدون هیچ تردیدی باید گفت: یکی از برترین مصداق های «عمل صالح» و گام برداشتن در طریق اطاعت خالق متعال، گرفتن «روزه»، بخصوص روزه ماه مبارک رمضان، است. در حدیث شریف قدسی پروردگار کریم می فرماید: «الصّومُ لی و اَنَا اَجزی به»؛(۵۹) روزه مال من است و من شخصا جزای روزه دار را خواهم داد.
البته اگر کلمه «أجزی» به ضمّ همزه (أُجزی) قرائت شود، معنای این حدیث چنین است: روزه مال من است و من جزای روزه دار هستم؛ یعنی روزه دار با این عملش، به مقام قرب الهی می رسد.
به عبارت دیگر، «باطن روزه، انسان را به “جنّة اللقاء”، که به حساب نمی آید، می رساند.»(۶۰)
امام خمینی قدس سره می فرماید: «ماه مبارک رمضان، که ماه مبارک است، ممکن است برای این باشد که ماهی است که ولیّ اعظم، یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله ، [به مقام قرب] واصل شده و بعد از وصول، ملائکه را و قرآن را نازل کرده است.»(۶۱)
۲٫ استجابت دعا
یکی از وعده های الهی در قرآن، «اجابت دعا»ی اهل دعا و نیایش است. پروردگار کریم از رسول اکرم صلی الله علیه و آله خواست به مردم خبر دهد: «قال رَبُّکُم ادعونی اَستَجِب لَکُم» (غافر: ۶۰)؛ پروردگار شما گفته است مرا بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره حتمی بودن این وعده الهی، می فرماید: «ما کانَ اللّهُ لِیفتحَ لعبدٍ الدّعاءَ فیغلقَ عَنهُ الأجابةَ، اللّهُ اکرمُ مِن ذلکَ»؛(۶۲) از ساحت قدس الهی دور است که به بنده ای وعده اجابت دهد، ولی راه اجابت آن را به رویش ببندد، او کریم تر از این است.
البته استجابت دعا متوقف بر شرایطی خاص و رعایت آدابی ویژه و عدم موانع است.(۶۳)
از جمله اموری که در اجابت دعا نقش مهمی ایفا می کنند، موقعیت زمانی است. ماه ضیافت الهی بهترین زمان برای استجابت دعاست.
در فرازی از خطبه «شعبانیه» نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «و دعاؤُکم فیه مستجابٌ»؛(۶۴) دعای شما در ماه رمضان به اجابت خواهد رسید.
امیرمؤمنان علیه السلام نیز می فرماید: «علیکم فی شهر رمضانَ بکثرةِ الأستغفار و الدُّعاء… فیَدفعُ البلاءَ عَنکم»؛(۶۵) بر شما لازم است در ماه رمضان، زیاد استغفار دعا کنید؛ زیرا بلا را از شما دفع می کند.
نکته مهم اینکه ازپیامبراکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که: خداوند عده ای از فرشتگان را موکّل فرموده است که برای روزه داران دعاکنند. سپس حضرت فرمود: «جبرئیل سلام الله علیه به من گفت: خدای سبحان فرمود: من فرشتگان را موکّل برای دعا کسی نکردم، مگر آنکه دعایشان را مستجاب می کنم. برای اینکه دعای فرشتگان را مستجاب کند، آن ها را موکّل فرمود که برای روزه داران دعا کنند.»(۶۶)
۳٫ آزادی
در اسلام، چیزی به عظمت «آزادی» ارزش ندارد، و نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی و حریّت نیست، تا انسان، گرفتار شهوت و غضب و برده هوا نباشد، و زمامش را به دست هوسش نسپرد. معصومان علیهم السلام در بسیاری از کلمات به ما آموختند که آزاد شوید.(۶۷)
یکی از مهم ترین چیزهایی که سبب به خطر افتادن این عطیّه بزرگ الهی به بشر می شود، ارتکاب معصیت و غوطه خوردن در شهوات و آلودگی به گناه است. انسان گرفتار شهوات و تمایلات نفسانی، انسانی آزاد محسوب نمی شود.
به همین دلیل امام صادق علیه السلام می فرماید: «مَن رفَض الشّهوات فصَار حُرّا»؛(۶۸) اگر کسی شهوت را ترک کند، آزاد می شود.
انبیای الهی مبعوث شدند تا بشریّت را از هر نوع اسارت نجات بخشند، و تمام غُل ها و زنجیرهای اسارت آفرین را از پیش پای او بردارند(۶۹) و او را از بندگی همه معبودهای دروغین رها سازند.(۷۰)
یکی از رایج ترین نوع اسارت در حیات بشری، اسارت هواهای نفسانی و غوطه خوردن در گرداب گناه است. ماه ضیافت الهی فرصت مناسبی است برای رهیدن از همه اسارت ها، بخصوص رهیدن از این نوع اسارت.
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «ایُّها النّاسُ انّ اَنفسَکُم مرهونةٌ بِأعمالِکم ففکُّوها بأستغفارکم»؛(۷۱) مردم! شما آزاد نیستید، در قفس هستید و نمی دانید که در قفس هستید؛ گناهانتان شما را در قفس زندانی کرده است. در ماه مبارک رمضان، با استغفار خود را آزاد کنید.
انسان گنه کار بدهکار است و بدهکار باید گرو بسپرد. در اینجا، خانه و زمین را به عنوان گرو قبول نمی کنند، اینجا جان را به گرو می گیرند. آنکه بگوید من هرچه بخواهم می کنم، هرجا بخواهم می روم، و هرچه بخواهم می گویم، او اسیر است؛ آزاد نیست. آنکه گرفتار «هوس» و «آز» است، برده است، نه آزاد. ما اگر بخواهیم بدانیم بنده ایم یا آزاد راه دارد، و آن اینکه اگر به دلخواه خود عمل می کنیم، معلوم می شود در قفس «آز» هستیم، و اگر به خواسته خدای سبحان عمل می کنیم، آزاد هستیم. آنکه «آزاد» است به غیر خدا نمی اندیشد. این ماه، ماه آزاد شدن است، هر روز که می گذرد یک بند از بندهایی که بافته ایم باید بگسلد تا پایان ماه کاملاً آزاد شویم.(۷۲)
کسانی که از ماه مبارک رمضان و سفره ضیافت الهی استفاده بهینه کرده اند و با برنامه ریزی دقیق، از لحظه لحظه آن بهره جسته اند، آزاد شده اند.
امام سجاد علیه السلام می فرماید: «السّلامُ علیک ما اکثرَ عتقاءُ اللّهِ فیک»؛(۷۳) سلام بر تو ای ماهی که چقدر بنده ها را خدا در این ماه آزاد کرد.
انشاءالله همه ما در ماه ضیافت الهی برای رستن از هر قید و بند غیرمقعول و غیرشرعی تلاش کنیم تا در زمره آزادشدگان در این ماه عزیز قرار گیریم.
پی نوشت ها
۱ امام صادق علیه السلام می فرماید: «فعزّة الشّهور شهرُاللّهِ عزّوجلّ و هو شهرُ رمضانَ»؛ آغاز همه ماه های سال، ماه خدای متعال یعنی ماه رمضان است. (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق، چ دوم، ص ۳۸۴٫)
۲ همان، ص ۳۳۹ / شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، چ دوم، تهران، مکتبة الاسلامیه، ج ۷، ص ۲۲۵، باب ۱۸ از ابواب احکام ماه رمضان، حدیث ۱۵٫
۳ بقره: ۱۸۵٫
۴ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۶ / شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج ۱، ص ۲۳۰ / محمدتقی مجلسی، روضة المتّقین، فی شرح اخبار الائمّة المعصومین علیهم السلام ، ج ۳، ص ۲۷۷ / سید رضی الدین بن طاووس، اقبال، بیروت، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ ق، ج ۱، ص ۱ / شیخ بهائی، الاربعین، ص ۸۴، حدیث ۹٫
۵ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۶٫
۶ آیة اللّه جوادی آملی در جهت تبیین وجه این انتساب می فرماید: «چون در این ماه “صوم اللّه” مطرح است، چون روزه مال خداست و این ماه، ماه روزه است، لذا ماه مبارک رمضان را “شهراللّه” می نامند.» (عبدالله جوادی آملی، اسرار عبادت، ص ۱۰۲).
۷ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، ترجمه فارسی صحیفه کامله سجّادیه، قم، الهادی، ۱۳۷۶، ص ۱۹۸ و ۱۹۹، دعای چهل و پنجم.
۸ محدبن علی صدوق، الامالی، ص ۳۳٫
۹ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، ص ۱۹۸ و ۱۹۹٫
۱۰ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۳۱۴٫
۱۱ محسن غرویان وعبدالجواد ابراهیمی، پیشین، ص ۱۸۷، دعای چهل و چهارم.
۱۲ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۳۸٫
۱۳ همان، ج ۷۴، ص ۱۱۴، ۱۲۲ و ۲۹۰ و ج ۸۹، ص ۱۹ / محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، ج ۸، ص ۱۷۵ / شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۲۸۷ / زمر: ۲۳٫
۱۴ قدر: ۲ / محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۹ / محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، ص ۱۸۶ و ۱۸۷٫
۱۵ ر.ک: بقره: ۱۸۵ / دخان: ۳ / قدر: ۱ / شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۷، ص ۲۵۶٫
۱۶ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۸۶٫
۱۷ ناگفته نماند که در کتب حدیثی، از کسان دیگری هم با عنوان «ضیف اللّه» (مهمان خدا) یاد شده است؛ از جمله: الف) کسی که مشغول نماز واجب باشد. (ر.ک: محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۷۴، باب ۲۱، ص ۳۵۲، روایت ۲۱)؛ ب) کسی که برای انجام مناسک حجّ و عمره به زیارت خانه خدا مشرّف شود. (همان، ج ۷۷، باب ۳، ص ۶۴، روایت ۴٫)
۱۸ محمدباقر مجلسی، ج ۹۳، ص ۳۵۶ / شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج ۱، ص ۲۳۰ / محمدتقی مجلسی، پیشین، ج ۳، ص ۲۷۷ / سید بن طاووس، پیشین، ج ۱، ص ۱ / شیخ بهائی، پیشین، ص ۸۴، حدیث ۹٫
۱۹ امام خمینی، صحیفه نور، ج ۱۹، ص ۱۵٫
۲۰ همان، ج ۲۰، ص ۸۷ و ۸۶٫
۲۱ همان، ج ۲۰، ص ۲۱۰ و ۲۱۱٫
۲۲ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۴۶٫
۲۳ سعیدبن جبیر اسدی از جمله شخصیت های شیعی کوفی است که در زهد و عبادت و در آگاهی به دو علم مهم اسلامی (فقه و تفسیر قرآن) مشهور بوده است. وی از شاگردان ابن عباس بود. او از مدافعان راستین مکتب اهل بیت علیهم السلام و از ثابت قدمان در باب محبت آن بزرگواران به شمار می آید. این شخصیت بزرگ شیعی سرانجام، در سن ۴۹ سالگی، به جرم دوستی آل الرّسول صلی الله علیه و آله ، در سال ۹۵ هجری توسط حجّاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید. (شیخ عباس قمی، سفینة البحار، تهران، دارلأسوة للطباعة النشر، ۱۴۱۴ ق، ج ۴، ص ۱۵۵ و ۱۵۶٫)
۲۴ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۱٫
۲۵ همان، ص ۳۵۶٫
۲۶ امام خمینی، پیشین، ج ۲۰، ص ۸۷٫
۲۷ حسن حسن زاده آملی، نامه ها برنامه ها، قم، قیام، ۱۳۷۳، ص ۲۳٫
۲۸ محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، بیروت، ۱۴۰۵ ق، ج ۱۰، ص ۳۷۳، ش ۲۱۰۶۳ و ۲۱۰۶۷٫
۲۹ همان، ص ۳۷۴، ش ۲۱۰۶۹٫
۳۰ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۶٫
۳۱ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، ص ۱۹۸، دعای چهل و پنجم.
۳۲ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۳۱۳٫
۳۳ امام خمینی، پیشین، ج ۲۰، ص ۸۶ و ۸۷٫
۳۴ همان، ص ۲۱۰ و ۲۱۱٫
۳۵ ابراهیم: ۳۴ / اسراء: ۶۷ / حج: ۶۶ / شوری: ۴۸ / زخرف: ۱۵٫
۳۶ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، دعای چهل و چهارم، ص ۱۸۷ و ۱۸۹٫
۳۷ ر.ک: شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۷، ص ۲۱۸، باب ۱۷ از ابواب احکام ماه رمضان، باب «استحباب التّهیّؤ لدخول شهر رمضان».
۳۸ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۴، ص ۳۴۰٫
۳۹ همان، ص ۳۲۹٫
۴۰ شیخ جعفر شوشتری، ۲۳ مجلس سخنرانی های اخلاقی، قم، مؤمنین، ۱۳۷۷، ص ۲۲٫
۴۱ الف. قرآن: بقره: ۱۵۲ / آل عمران: ۱۴۴ / نحل: ۱۲۱ / نمل: ۴۰ / لقمان: ۱۲؛ ب. روایات: محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۶۸، باب ۶۱، ص ۱۸٫
۴۲ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۶۸، ص ۵۳٫
۴۳ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۷، ص ۱۷۴، باب اول از ابواب احکام ماه رمضان، حدیث ۹٫
۴۴ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، ص ۲۰۰ و ۲۰۱، دعای چهل و پنجم.
۴۵ سید رضی الدین بن طاووس، علی بن موسی بن جعفر علوی حسینی (م ۶۶۴ ق) مشهورترین مرد خاندان خود بود. کتاب لهوف در مقتل، اقبال در باب دعا و نیایش و الطّرائف فی مذهب الطّوائف در حوزه اعتقادیات از جمله تألیفات این شخصیت شیعی است. (محمد معین، فرهنگ معین، ج ۵، ص ۸۵).
مرحوم شیخ عباس قمی از استادش محدّث نوری نقل می کند: «از بخش های مختلفی از کتاب هایش، بخصوص از کشف المحجّة برمی آید که باب ملاقات او با امام زمان علیه السلام باز بوده است. (شیخ عباس قمی، پیشین، ج ۵، ص ۳۴۲) محدّث قمی از کتاب منهاج الصّلاح، مرحوم علّامه حلی نیز نقل می کند: «سیدبن طاووس، عابدترین مردم زمان خود بود.» (همان).
۴۶ سید رضی الدین بن طاووس، پیشین، ج ۱، ص ۷۱٫
۴۷ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۸، ص ۴۷۴، باب ۹ از ابواب «حدّالمسکر»، و ص ۵۸۵، باب ۱۲ از ابواب «بقیّة الحدود والتّعزیرات».
۴۸ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، دعای چهل و پنجم، ص ۱۹۸ و ۱۹۹٫
۴۹ همان.
۵۰ همان، ص ۲۰۲ و ۲۰۳٫
۵۱ البته منظور از «قرب» در اینجا «قرب مقامی» است، نه «قرب مکانی»؛ چرا که خداوند مکان ندارد. (ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۶٫)
۵۲ «السّابقون السابقونَ اولئکَ المُقرَّبون.» (واقعه: ۱۰ و ۱۱)
۵۳ «فَاَمّا مَن کانَ مَنِ المقرّبین فَروحٌ و ریحانٌ و جنّةُ نعیمٍ.» (واقعه: ۸۸ و ۸۹)
۵۴ «عینا یَشربُ بها المقرّبون.» (مطفّفین: ۲۸)
۵۵ محمد محمدی ری شهری، پیشین، ج ۸، ص ۱۰۶ ۱۱۵٫
۵۶ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۷۵، ص ۳۸۰٫
۵۷ محمد محمدی ری شهری، پیشین، ج ۸، ص ۱۱۳ ۱۱۵٫
۵۸ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج ۱۶، ص ۲۱۰٫
۵۹ محمدتقی مجلسی، پیشین، ج ۳، ص ۳۲۶٫
۶۰ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۱۱۱٫
۶۱ امام خمینی، پیشین، ج ۱۹، ص ۱۷۱٫
۶۲ محمد محمدی ری شهری، پیشین، ج ۳، ص ۲۵۳، ش ۵۵۸۲٫
۶۳ برای آشنایی با آداب و شرایط دخیل در اجابت و یا عدم اجابت دعا ر.ک: همان، ج ۳، ص ۲۵۷ ۲۶۸٫
۶۴ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۶٫
۶۵ سید حسن شیرازی، حدیث رمضان، قم، دارالهدی، ۱۰۴۴ ق، ص ۱۹۸ و ۱۹۹٫
۶۶ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۱۱۰ و ۱۱۱ به نقل از: محمدتقی مجلسی، ج ۳، ص ۲۲۸٫
۶۷ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۱۸ و ۳۱۳٫
۶۸ همان، ص ۳۱۳ به نقل از: شیخ مفید، امالی، مجلس ششم، حدیث ۱۴٫
۶۹ «الّذینَ یتَّبِعونَ الرّسولَ النّبیَّ الامّیَّ… و یَضعُ عنهم اصرهم و الاغلال الّتی کانت علیهم.» (اعراف: ۱۵۷)
۷۰ نهج البلاغه، خطبه ۱۴۷٫
۷۱ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۹۳، ص ۳۵۶٫
۷۲ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۱۸ و ۱۹٫
۷۳ محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی، پیشین، دعای چهل و پنجم، ص ۱۶۸ و ۱۶۹٫
ثبت دیدگاه